Cumhurbaşkanı Erdoğan, 2022’nin Ocak ayında yaptığı açıklamada, “Şubat’ta Suudi Arabistan’a ziyaretimi yapacağım” tabirlerini kullanmıştı. Şubat ayında gerçekleşmeyen ziyaretin gazeteci Cemal Kaşıkçı’nın katledilmesine ait 26 sanıklı davanın 7 Nisan’da Suudi Arabistan’a dönemine karar verilmesinin çabucak akabinde gerçekleştirilmesi dikkat çekiyor.
Erdoğan, Kaşıkçı cinayetinin sorumlusu olarak üst seviye Suudi yetkilileri suçlamıştı ve milletlerarası mecralarda bu reaksiyonunu lisana getirmişti. Suudi Arabistan da karşılık olarak Türkiye’ye karşı gayri resmi bir boykota başlamış ve birtakım Türk mamüllerinin alınmamasına yönelik ihtarlar medyaya yansımıştı. Bunun haricinde Türkiye’ye seyahat etmeme ve Türkiye’den gayrimenkul almama davetleri da gelmişti. hem de Türk ihracatçılara yönelik gümrükte zorluklar da çıkarılmıştı.
Türkiye ile Suudi Arabistan içindeki münasebetlerindeki en temel gerginlik ise 2011’de başlayan Arap Baharı sürecine dayanıyor. bu vakitte Mısır’da Müslüman Kardeşler (İhvan) örgütünü destekleyen Türkiye, Suudilerle aksi düşmüştü. Lakin son periyotta Türkiye’nin Körfez bölgesinde Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), İsrail ve Mısır’la girdiği olağanlaşma sürecinde Suudi Arabistan’la da temaslar başladı. Türkiye’nin Mısır’a Müslüman Kardeşler’den dayanağını çekme tarafında bildiri vermesi de bu süreçte tesirli oldu.
Öte yandan BAE ve Suudi Arabistan iştirakinin Türkiye’nin yakın dostu Katar ambargosunu sonlandırması, bölgede ABD güvenlik şemsiyesinin zayıflaması, iktisat, güç ve bölgesel güvenlik meseleleri bu yeni olağanlaşma sürecinin kapılarını araladı.
Türkiye-Suudi Arabistan içindeki alakalarda uzun devir daha sonra birinci üst seviye temas 21 Kasım 2020’de Erdoğan ile Kral Selman içindeki telefon görüşmesi olmuştu. Erdoğan’ın Riyad ziyaretinin ise yüzeysel olan olağanlaşma sürecine ismini koyacak üzere görünüyor. İki önderin Riyad’dan vereceği fotoğraf ve açıklamalar ise ABD’den Çin’e ve Avrupa’dan Körfez’e ilgiyle takip edilecek.
‘Asıl gündem iktisat, ticaret ve yatırımlar’
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Suudi Arabistan ziyaretini kıymetlendiren Ortadoğu Araştırmaları Merkezi (ORSAM) Körfez Çalışmaları Koordinatörü Gökhan Ereli, “Suudi Arabistan ziyareti her şeydilk evvel Türk dış siyaseti ve Suudi Arabistan dış siyaseti açısından kıymetli bir eşiği temsil ediyor” dedi. Ereli, Sputnik’e yaptığı değerlendirmede şunları kaydetti:
“Bu ziyaret Türkiye ve Suudi Arabistan ikili bağları ve bölgesel siyaset açısından da değerli sonuçları meydana getirecek. Türkiye-Suudi Arabistan bağlantılarında yaşanan dönemsel gerginlikler 2017 yılından itibaren had safhaya ulaşmıştı. birebir vakitte 2021 yılı prestijiyle her iki ülke de dış siyasetlerinde farklı kararlar aldı ve daha esnek tavırlar içerisine girdiler. Türk dış siyasetinde BAE, İsrail, Mısır ve Ermenistan üzere geçmişte sorun olan ülkelerle rasyonel, esnek ve şartlara uygun biçimde ataklar atıldı ve bunların sonuçları alınmaya başladı. Olağan burada Suudi Arabistan’ın dış siyasetinde da Katar ile sağlanan olağanlaşma, İran ile görüşmelerin gerçekleştirilmesi, Lübnan ile son devirde yaşanan gerginliğin düzelmesi üzere konularda da daha esnek dış siyaset izlemeye başladığını görüyoruz. hem de Suudi Arabistan’la Türkiye’nin ikili bağlantılarında siyasi düşmanlıkların ve gerginliğin yaşandığı periyotta dahi ticaret hacminin önemli oranda düşmediğini gözlemliyoruz. Bu görüşmenin asıl sebebinin de iktisat, ticaret ve yatırımlar üzerine olduğunu söylemeliyiz.”
‘ABD’ye güvensizlik bölgesel olağanlaşmaya katkı sundu’
Ereli, ABD’nin Körfez bölgesinde güvensizlik yarattığını ve bölgenin bu durumdan etkilenerek yeni bir surece girdiğini kıymetlendiriyor:
“Bölgesel olağanlaşma olarak bahsetmiş olduğumiz süreçlerin başlamasındaki en kıymetli etkenlerden birisi de ABD’de Joe Biden idaresinin vazifeye gelmesiydi. Zira Biden idaresi Ortadoğu’da İran ve Yemen meselelerini odaklandı. İran ile nükleer mutabakatın bir daha imzalanması Yemen’de de savaşı bitirecek faaliyetlerin gerçekleştirmesine yönelik bir siyaset izlemeye başladı. Bu demektir ki, ABD; Suudi Arabistan, BAE, Mısır, Bahreyn üzere ortaklarını Trump periyodunda olduğu üzere desteklemedi. ötürüsıyla bu aktörler temelde Rusya, Çin, Hindistan üzere hatta bunun yanında bölgesel aktörler olarak da İran, Türkiye, Katar üzere ülkeleri de ekleyerek bölgesel manada işbirliğinin ve paydaşlık kurmanın kıymetini anladılar. Alışılmış ABD’nin Afganistan’dan çekilmesi Suudi Arabistan’da ve BAE’de telaşa niye oldu. Zira bu ülkeler ABD’nin güvenlik garantörlüğüne dayanan ülkelerdi. ABD’nin Suudi Arabistan’dan Patriot hava savunma sistemlerini çekmesi ve Suriye siyaseti da güvensizliğe katkı sundu. Doğal ki bütün ülkelerin pragmatik ilgiler kurduğunu düşünürsek, bağlantılar ekonomik yatırım, ticari bağlar üzere bahislerle başlayacak ve akabinde siyasi ilgilere, siyasi iştiraklere evrilecektir.”
‘Kaşıkçı davasının döneminin olağanlaşmaya olumlu tesiri olmuştur’
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Şubat ayında gerçekleşmesi beklenen ziyaretinin ertelenerek Cemal Kaşıkçı davasının Suudi Arabistan’a devredilmesinden daha sonra gerçekleşmesi de dikkatlerden kaçmadı. Ereli bu hususa ait değerlendirmesinde davanın bölümünün hukuksal bir karar olduğunu lakin olağanlaşmaya olumlu yansımaları olduğunu tabir etti:
“Türkiye’nin Suudi Arabistan ve BAE ile kurduğu bağlantılarda ülkelerin adım adım belli kararlar aldığını gördük. örneğin Suudi Arabistan’ın Türkiye’ye yönelik boykotu kaldırdı. Alışılmış ki bu bağlamda Kaşıkçı davasının da gerek faillerinin Türkiye’de olmaması, gerek Suudi Arabistan’da büsbütün başka bir davanın bununla ilgili sonuçlandırılmış olması sebebiyle Türk makamları bu biçimde bir karar aldılar. Tabi ki bu tüzel bir karar. Fakat Türkiye ile Suudi Arabistan münasebetlerinde iki ülkenin birbirlerini hâkim birer devlet olarak haklarını ve hukuklarını bir daha tanımalarına da öncülük etmiştir diyebiliriz. Yani bir biçimde olağanlaşma bağlamında bu sonucun da alışılmış ki tesiri olmuştur.”
‘BAE ve Suudi Arabistan’la olağanlaşma Mısır’a örnek olabilir’
Türkiye, bölgedeki biroldukça ülke ile olağanlaşmasını süratli bir biçimde sürdürürken Mısır konusunda süreç başkalarına göre daha yavaş ilerliyor. çabucak hemen önderler seviyesinde bir temas bulunmazken, büyükelçilerin karşılıklı ataması da yapılmadı.
Bu mevzuda Türkiye’nin BAE ve Suudi Arabistan’la olağanlaşma sürecinin Mısır ile ilerleyen sürece de bir örnek teşkil edebileceğini tabir eden Ereli, “Fakat Türkiye ve Mısır ilgilerinde de BAE ya da Suudi Arabistan’ın direkt bir arabuluculuk ihtimali şu basamakta fazlaca önemli ve fazlaca kuvvetli olmayabilir” diye de ekledi. Ereli, şunları söylemiş oldu:
“İkili bağlarda ülke önderlerinin siyasi telaffuzları bağlantıların direkt, direkt en üst seviyede kurulmasını birden fazla periyot engelliyor. Ancak natürel ki bu manada Türkiye’nin Suudi Arabistan’la ve BAE ile de direkt doğrudan önder seviyesinde alaka kurmadığını biliyoruz. Mısır’la da farklı kuruluşlar üzerinden münasebetler kurulabilir. Bu alt seviye bağlantılarla ülkelerin birbirlerini hissettiği itimadı, tarihi iştiraklerini, bölgedeki iştiraklerini, kültürel iştiraklerini canlandırması sağlanabilir. Değerli olan somut ilerleme sağlamaya çalışmak, siyasi iradeyi güçlendirip iktisat, yatırım ve ticaret alanlarını yönelmek olacaktır.”
Türkiye-Suudi Arabistan içindeki dış ticaret bilgileri
Türkiye ve Suudi Arabistan içindeki dış ticaret sayıları da dikkat çekiyor. Sputnik’in TÜİK bilgilerinden derlediği bilgilere göre iki ülke içindeki 2013-2021 senelerına ilişkin ithalat ve ihracat sayıları şöyleki sıralanıyor:
Türkiye’nin Suudi Arabistan’dan ithalatı
2013 – 1,9 milyar dolar
2014 – 2,4 milyar dolar
2015 – 2,1 milyar dolar
2016 – 1,8 milyar dolar
2017 – 2,2 milyar dolar
2018 – 2,5 milyar dolar
2019 – 2 milyar dolar
2020 – 1,7 milyar dolar
2021 – 3 milyar dolar
Türkiye’nin Suudi Arabistan’a ihracatı
2013 – 3,2 milyar dolar
2014 – 3,1 milyar dolar
2015 – 3,5 milyar dolar
2016 – 3,2 milyar dolar
2017 – 2,8 milyar dolar
2018 – 2,7 milyar dolar
2019 – 3,2 milyar dolar
2020- 2,5 milyar dolar
2021 – 235 milyon dolar
Burada dikkat çeken durum ise 2020’de uygulanan boykot kararlarından daha sonra 2021 sayılarındaki değişiklik olması. 2021’de Türkiye, Suudi Arabistan’dan 3 milyar doların üzerinde ihracat gerçekleştirirken Türkiye’nin ülkeye ihracatı sırf 235 milyon dolar oldu. Buna nazaran Türkiye, ihracat sayıları evvelki devirlerde yüksekken 2021’de Suudi Arabistan’a karşı yüksek dış ticaret açığı verdi.
Erdoğan, Kaşıkçı cinayetinin sorumlusu olarak üst seviye Suudi yetkilileri suçlamıştı ve milletlerarası mecralarda bu reaksiyonunu lisana getirmişti. Suudi Arabistan da karşılık olarak Türkiye’ye karşı gayri resmi bir boykota başlamış ve birtakım Türk mamüllerinin alınmamasına yönelik ihtarlar medyaya yansımıştı. Bunun haricinde Türkiye’ye seyahat etmeme ve Türkiye’den gayrimenkul almama davetleri da gelmişti. hem de Türk ihracatçılara yönelik gümrükte zorluklar da çıkarılmıştı.
Türkiye ile Suudi Arabistan içindeki münasebetlerindeki en temel gerginlik ise 2011’de başlayan Arap Baharı sürecine dayanıyor. bu vakitte Mısır’da Müslüman Kardeşler (İhvan) örgütünü destekleyen Türkiye, Suudilerle aksi düşmüştü. Lakin son periyotta Türkiye’nin Körfez bölgesinde Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), İsrail ve Mısır’la girdiği olağanlaşma sürecinde Suudi Arabistan’la da temaslar başladı. Türkiye’nin Mısır’a Müslüman Kardeşler’den dayanağını çekme tarafında bildiri vermesi de bu süreçte tesirli oldu.
Öte yandan BAE ve Suudi Arabistan iştirakinin Türkiye’nin yakın dostu Katar ambargosunu sonlandırması, bölgede ABD güvenlik şemsiyesinin zayıflaması, iktisat, güç ve bölgesel güvenlik meseleleri bu yeni olağanlaşma sürecinin kapılarını araladı.
Türkiye-Suudi Arabistan içindeki alakalarda uzun devir daha sonra birinci üst seviye temas 21 Kasım 2020’de Erdoğan ile Kral Selman içindeki telefon görüşmesi olmuştu. Erdoğan’ın Riyad ziyaretinin ise yüzeysel olan olağanlaşma sürecine ismini koyacak üzere görünüyor. İki önderin Riyad’dan vereceği fotoğraf ve açıklamalar ise ABD’den Çin’e ve Avrupa’dan Körfez’e ilgiyle takip edilecek.
‘Asıl gündem iktisat, ticaret ve yatırımlar’
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Suudi Arabistan ziyaretini kıymetlendiren Ortadoğu Araştırmaları Merkezi (ORSAM) Körfez Çalışmaları Koordinatörü Gökhan Ereli, “Suudi Arabistan ziyareti her şeydilk evvel Türk dış siyaseti ve Suudi Arabistan dış siyaseti açısından kıymetli bir eşiği temsil ediyor” dedi. Ereli, Sputnik’e yaptığı değerlendirmede şunları kaydetti:
“Bu ziyaret Türkiye ve Suudi Arabistan ikili bağları ve bölgesel siyaset açısından da değerli sonuçları meydana getirecek. Türkiye-Suudi Arabistan bağlantılarında yaşanan dönemsel gerginlikler 2017 yılından itibaren had safhaya ulaşmıştı. birebir vakitte 2021 yılı prestijiyle her iki ülke de dış siyasetlerinde farklı kararlar aldı ve daha esnek tavırlar içerisine girdiler. Türk dış siyasetinde BAE, İsrail, Mısır ve Ermenistan üzere geçmişte sorun olan ülkelerle rasyonel, esnek ve şartlara uygun biçimde ataklar atıldı ve bunların sonuçları alınmaya başladı. Olağan burada Suudi Arabistan’ın dış siyasetinde da Katar ile sağlanan olağanlaşma, İran ile görüşmelerin gerçekleştirilmesi, Lübnan ile son devirde yaşanan gerginliğin düzelmesi üzere konularda da daha esnek dış siyaset izlemeye başladığını görüyoruz. hem de Suudi Arabistan’la Türkiye’nin ikili bağlantılarında siyasi düşmanlıkların ve gerginliğin yaşandığı periyotta dahi ticaret hacminin önemli oranda düşmediğini gözlemliyoruz. Bu görüşmenin asıl sebebinin de iktisat, ticaret ve yatırımlar üzerine olduğunu söylemeliyiz.”
‘ABD’ye güvensizlik bölgesel olağanlaşmaya katkı sundu’
Ereli, ABD’nin Körfez bölgesinde güvensizlik yarattığını ve bölgenin bu durumdan etkilenerek yeni bir surece girdiğini kıymetlendiriyor:
“Bölgesel olağanlaşma olarak bahsetmiş olduğumiz süreçlerin başlamasındaki en kıymetli etkenlerden birisi de ABD’de Joe Biden idaresinin vazifeye gelmesiydi. Zira Biden idaresi Ortadoğu’da İran ve Yemen meselelerini odaklandı. İran ile nükleer mutabakatın bir daha imzalanması Yemen’de de savaşı bitirecek faaliyetlerin gerçekleştirmesine yönelik bir siyaset izlemeye başladı. Bu demektir ki, ABD; Suudi Arabistan, BAE, Mısır, Bahreyn üzere ortaklarını Trump periyodunda olduğu üzere desteklemedi. ötürüsıyla bu aktörler temelde Rusya, Çin, Hindistan üzere hatta bunun yanında bölgesel aktörler olarak da İran, Türkiye, Katar üzere ülkeleri de ekleyerek bölgesel manada işbirliğinin ve paydaşlık kurmanın kıymetini anladılar. Alışılmış ABD’nin Afganistan’dan çekilmesi Suudi Arabistan’da ve BAE’de telaşa niye oldu. Zira bu ülkeler ABD’nin güvenlik garantörlüğüne dayanan ülkelerdi. ABD’nin Suudi Arabistan’dan Patriot hava savunma sistemlerini çekmesi ve Suriye siyaseti da güvensizliğe katkı sundu. Doğal ki bütün ülkelerin pragmatik ilgiler kurduğunu düşünürsek, bağlantılar ekonomik yatırım, ticari bağlar üzere bahislerle başlayacak ve akabinde siyasi ilgilere, siyasi iştiraklere evrilecektir.”
‘Kaşıkçı davasının döneminin olağanlaşmaya olumlu tesiri olmuştur’
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Şubat ayında gerçekleşmesi beklenen ziyaretinin ertelenerek Cemal Kaşıkçı davasının Suudi Arabistan’a devredilmesinden daha sonra gerçekleşmesi de dikkatlerden kaçmadı. Ereli bu hususa ait değerlendirmesinde davanın bölümünün hukuksal bir karar olduğunu lakin olağanlaşmaya olumlu yansımaları olduğunu tabir etti:
“Türkiye’nin Suudi Arabistan ve BAE ile kurduğu bağlantılarda ülkelerin adım adım belli kararlar aldığını gördük. örneğin Suudi Arabistan’ın Türkiye’ye yönelik boykotu kaldırdı. Alışılmış ki bu bağlamda Kaşıkçı davasının da gerek faillerinin Türkiye’de olmaması, gerek Suudi Arabistan’da büsbütün başka bir davanın bununla ilgili sonuçlandırılmış olması sebebiyle Türk makamları bu biçimde bir karar aldılar. Tabi ki bu tüzel bir karar. Fakat Türkiye ile Suudi Arabistan münasebetlerinde iki ülkenin birbirlerini hâkim birer devlet olarak haklarını ve hukuklarını bir daha tanımalarına da öncülük etmiştir diyebiliriz. Yani bir biçimde olağanlaşma bağlamında bu sonucun da alışılmış ki tesiri olmuştur.”
‘BAE ve Suudi Arabistan’la olağanlaşma Mısır’a örnek olabilir’
Türkiye, bölgedeki biroldukça ülke ile olağanlaşmasını süratli bir biçimde sürdürürken Mısır konusunda süreç başkalarına göre daha yavaş ilerliyor. çabucak hemen önderler seviyesinde bir temas bulunmazken, büyükelçilerin karşılıklı ataması da yapılmadı.
Bu mevzuda Türkiye’nin BAE ve Suudi Arabistan’la olağanlaşma sürecinin Mısır ile ilerleyen sürece de bir örnek teşkil edebileceğini tabir eden Ereli, “Fakat Türkiye ve Mısır ilgilerinde de BAE ya da Suudi Arabistan’ın direkt bir arabuluculuk ihtimali şu basamakta fazlaca önemli ve fazlaca kuvvetli olmayabilir” diye de ekledi. Ereli, şunları söylemiş oldu:
“İkili bağlarda ülke önderlerinin siyasi telaffuzları bağlantıların direkt, direkt en üst seviyede kurulmasını birden fazla periyot engelliyor. Ancak natürel ki bu manada Türkiye’nin Suudi Arabistan’la ve BAE ile de direkt doğrudan önder seviyesinde alaka kurmadığını biliyoruz. Mısır’la da farklı kuruluşlar üzerinden münasebetler kurulabilir. Bu alt seviye bağlantılarla ülkelerin birbirlerini hissettiği itimadı, tarihi iştiraklerini, bölgedeki iştiraklerini, kültürel iştiraklerini canlandırması sağlanabilir. Değerli olan somut ilerleme sağlamaya çalışmak, siyasi iradeyi güçlendirip iktisat, yatırım ve ticaret alanlarını yönelmek olacaktır.”
Türkiye-Suudi Arabistan içindeki dış ticaret bilgileri
Türkiye ve Suudi Arabistan içindeki dış ticaret sayıları da dikkat çekiyor. Sputnik’in TÜİK bilgilerinden derlediği bilgilere göre iki ülke içindeki 2013-2021 senelerına ilişkin ithalat ve ihracat sayıları şöyleki sıralanıyor:
Türkiye’nin Suudi Arabistan’dan ithalatı
2013 – 1,9 milyar dolar
2014 – 2,4 milyar dolar
2015 – 2,1 milyar dolar
2016 – 1,8 milyar dolar
2017 – 2,2 milyar dolar
2018 – 2,5 milyar dolar
2019 – 2 milyar dolar
2020 – 1,7 milyar dolar
2021 – 3 milyar dolar
Türkiye’nin Suudi Arabistan’a ihracatı
2013 – 3,2 milyar dolar
2014 – 3,1 milyar dolar
2015 – 3,5 milyar dolar
2016 – 3,2 milyar dolar
2017 – 2,8 milyar dolar
2018 – 2,7 milyar dolar
2019 – 3,2 milyar dolar
2020- 2,5 milyar dolar
2021 – 235 milyon dolar
Burada dikkat çeken durum ise 2020’de uygulanan boykot kararlarından daha sonra 2021 sayılarındaki değişiklik olması. 2021’de Türkiye, Suudi Arabistan’dan 3 milyar doların üzerinde ihracat gerçekleştirirken Türkiye’nin ülkeye ihracatı sırf 235 milyon dolar oldu. Buna nazaran Türkiye, ihracat sayıları evvelki devirlerde yüksekken 2021’de Suudi Arabistan’a karşı yüksek dış ticaret açığı verdi.