Türkiye, Asya ve Ortadoğu’daki enerji rezervleri ile tüketici pozisyondaki Avrupa içinde kıymetli bir köprü misyonu görüyor. Rusya, İran, Azerbaycan, Irak gibi dünyanın en büyük güç tedarikçilerinin boru sınırı güzergâhları Türkiye’den geçiyor. Günümüzde Doğu Akdeniz’deki İsrail doğalgazının da Türkiye üzerinden Avrupa’ya aktarılması görüşülüyor.
Öte yandan Karadeniz’i dünyaya bağlayan Türk boğazlarından da kıymetli ölçüde petrol nakliyeciliği yapılıyor. Yılda ortalama 150 milyon ton (3 milyon varil/gün) petrolün taşındığı İstanbul ve Çanakkale boğazları, halk ve etraf sıhhatini tehlikeye atacak muhtemel bir kazanın riskini de üzerinde taşıyor.
Hem Karadeniz’de aynı vakitte Türk boğazlarında tanker yoğunluğunu azaltacak proje ise geçmişte Samsun’dan Ceyhan’a uzanacak petrol boru çizgisi olmuştu. İsmi Trans Anadolu Boru Sınırı Projesi (TAPCO) olarak belirlenen bu sınır ile Karadeniz’e tankerlerle çıkan petrol, Samsun’dan Ceyhan’a aktarılacak ve Türk boğazlarındaki gemi yükü de azaltılacaktı.
552 kilometre uzunluğundaki boru sınırından günde 1,4 milyon varil petrol taşınması planlanmıştı. Rusya işbirliği ile yürütülen projede, İtalyan ENI şirketi de projenin ortağıydı.
Proje birinci evrede Samsun girişli olarak planlansa da sonrasındasında Ordu’nun Ünye ilçesine kaydırıldı. Türkiye’den kamu kurumu BOTAŞ ile başlayan proje, 2005’te özel kesime devredildi. Lakin projede imzalar atılsa da hayata geçirilemedi.
O dönemde BOTAŞ Strateji ve İş Geliştirme Daire Lideri olan Dr. Cenk Pala da bu projenin yürütücülerinden bir tanesiydi.
Dr. Pala, bu projenin kıymetini ve niye hayata geçirilemediğini Sputnik’e anlattı.
Türkiye’nin bypass projesi
bununla birlikte Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi (ANKASAM) Başdanışmanı olan Dr. Cenk Pala, şunları söylemiş oldu:
“Aslında BOTAŞ bünyesinde yıllar evvel Ruslarla birlikte yapılmış gibisi çalışmalar vardı. Boğazlardan bir yılda 55 bin tanker geçiyor. Bunlar epey önemli bir risk. O devirde güç rotasında Türkiye’yi devre dışı bırakacak çeşitli projeler vardı. Türkiye kendi bypass projesini yaratmaya karar verdi ve BOTAŞ’ın bünyesindeki eski çalışmalara bakıldı. BTC projesi tamamlandıktan daha sonra Rusya’yla görüşmeler yapıldı. Burada maksat Karadeniz’e en hayli petrolü çıkartacak Kazakistan’daki Tengiz petrol alanından Rusya’nın Novorossiysk limanına taşınan petrolün boğazlara daha fazla yük getirmemesi için Samsun’dan Ceyhan’a aktarılmasıydı. Aslında Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) ham petrol boru çizgisine paralel ikinci bir çizgi üzere düşünülebilir. Bu proje beraberinde Ceyhan’ı Rotterdam yapacaktı. Ceyhan’da petrol sanayisi oluşsun diye düşünülüyordu. Aslında bu projede Türkiye ve Rusya fazlaca süratli bir biçimde harekete geçebilir ve sınırı kurabilirdi.”
‘İhale BOTAŞ’tan alınıp özel şirkete verildi’
sonrasındasında İtalyan ENI şirketinin de projeye dâhil edildiğini tabir eden Pala, “2004’te 18 ay süren müzakerelere başladık. 2005 Mayıs ayına kadar sürdü. Bu görüşmelerde ENI şirketini, BOTAŞ’ın boru sınırının yüzde 51’inin sahibi bulunmasına ikna ettik. Şirketler de birbirinin onayını aldıktan daha sonra öteki şirketlere pay satabilecekti. İtalyan rekabet hukukuna ters bulunmasına karşın inşaatı BOTAŞ’ın yapmasını kabul ettirdik. Ve beraberinde Türkiye olarak boru çizgisinin hiç boş kalmaması için bir rezerv garantisi de istedik, bunu bile kabul ettiler. Zira epey stratejik bir projeydi. Rusya ile Türkiye’yi tahminen nükleerde işbirliği bile olmadan evvel stratejik ortak haline getirebilecek bir projeydi aslında. Burada tabi hem Karadeniz’in güvenliği açısından bakmak lazım, hem Türk boğazlarının güvenliği açısından birebir vakitte Montrö açısından Türkiye ile Rusya ile birbirine daha hayli yakınlaştıracak bir projeydi. 18 ay sonunda BOTAŞ ve ENI şirketi projeyle ilgili her hususta anlaştılar. Muahedeyi aldık o devirdeki güç bakanına gittik. Bakan, bu toplantıda, ‘Proje yanlışsız bir proje lakin siz yanlış şirketle çalışıyorsunuz. Biz bu projenin devletle yapılması taraftarı değiliz. Özel bir şirkette çalışacaksınız’ dedi. Şirketin ismini de açıkladı. birebir vakitte bütün BOTAŞ takımının 18 ayı boşuna gitmiş oldu” tabirlerini kullandı.
‘Proje rafa kaldırıldı’
Pala, “Rusların gerisinde olduğu bir projede Ruslar devletten devlete alakayı tercih eder. Bu boru çizgisinde BOTAŞ’ın kesinlikle olması gerekiyordu. BOTAŞ’ın altında özel bölüm ile işbirliği olabilirdi” diyerek şunları ekledi:
“Proje özel kesime gitti. ENI’ye BOTAŞ’ın vermeyi kabul etmediği vergi muafiyeti kelamı dahi verdiler. Ona karşın olmadı proje zira iş eninde sonunda özel kesim işine döndüğünde buradan taşınacak petrolü makul bir maliyetle taşıma tarifesinin oluşması gerekiyordu. Montrö Boğazlar Kontratı ile boğazlarımızdan bedavaya geçen tankerler niçin özel şirkete ilişkin bir boru sınırına geçiş fiyatı ödesin ki? Alan özel şirket proje üzerinde bir buçuk yıl çalıştı. Hatta Ceyhan’da bir temel atma merasimi de yaptılar. Ancak olmadı, proje rafa kaldırıldı.”
‘Türkiye’nin stratejik petrol stokları artmış olacaktı’
Cenk Pala, proje hayata geçirilseydi sağlayacağı faydaları ise şöyleki anlattı:
“2005’e kadar bu projeye karar versen daha sonra bir buçuk iki yılda inşa etsen 2007’den itibaren Karadeniz’e yılda 67 milyon ton petrolün çıkışını engellemiş olacaktık. Türk boğazlarının üstüne gelecek en büyük baskı Tengiz-Novorossiysk boru hattındandı. Rusya ile güçte birinci stratejik işbirliğini hayata geçirecektik. Karadeniz’in güvenliği açısından iki ülkenin epeyce daha evvelinde birbiriyle çalışması manasına gelecekti. bir arada dünya pazarlarına tahminen petrol pazarlayacaktık. Kazakistan artık dünyanın en büyük petrol üreticilerinden biri, şu anda BTC ile sonlu bir ölçüde taşınıyor lakin Kazak petrolü için de büyük bir açılım yaratmış olacaktık. Türkiye’nin 90 günlük depolama imkanlarının artması açısından yeni bir kaynak gelmiş olacaktı. Milletlerarası konjonktürden kaynaklı krizler çıktığında biz hem Azerbaycan birebir vakitte Kazakistan petrollerini Türkiye’ye getiren pozisyonda olacaktık. BTC çizgisinden 1 varil petrol almıyoruz ancak tahminen Kazak petrolünü almak ve ithal kaynaklarını ucuza çeşitlendirmek mümkün olabilirdi. Türkiye ithalatının kıymetli bir kısmını bu çizgiler üzerinden karşılayabilir hale gelebilirdi. Natürel en değerlisi Türkiye’nin stratejik petrol stokları artmış olacaktı. Bütün dünya kriz yaşarken Türkiye’nin çalışan bir sınırı olacaktı. Şu anda 3 milyon varil olan Türk boğazlarından petrol geçişi, proje hayata geçirilmediği için 4 buçuk milyon varile de çıkabilir.”
Pala, “Projenin tekrar gündeme gelmesi durumunda projenin BOTAŞ’a verilmesi gerekiyor. Hatta BOTAŞ-TPAO konsorsiyumu birlikte tahminen TPAO’nun Tengiz alanından hisse alması sağlanabilir. Üretim kısmında da bulunursak maliyetleri denetim ederiz. Bu hala stratejik bir proje” diye de ekledi.
‘Türk boğazlarından günlük 5 yahut 6 tanker geçişi ortadan kalkmış olacaktı’
Bahçeşehir Üniversitesi Türk Boğazları Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Saim Oğuzülgen ise proje hayata geçirilseydi bunun Türk boğazlarına sağlayacağı avantajı şu biçimde kıymetlendirdi:
“2005 yılında Türk boğazlarında çift istikametli trafikten tek taraflı trafiğe geçildi. Halihazırda da bu tek taraflı trafik uygulanıyor. Çift taraflı trafik vaktinde da boğazlardan petrol geçişi oluyordu. Kış aylarında 5 yaz aylarında 6 tanker geçişi oluyor. Bence Samsun-Ceyhan boru sınırı değil, Novorossiysk-Samsun-Ceyhan petrol boru çizgisi inşa edildiği vakit bir defa Türk boğazlarından günlük 5 yahut 6 tanker geçişi ortadan kalkmış, bunların getirdiği riskler bertaraf edilmiş olacaktı. Tankerler boğaza girdiği vakit başka trafiğe müsaade edilmiyor, o tanker güneyden yahut kuzeyden İstanbul boğazına girdiği vakit kritik bölge dediğimiz, Kandilli bölgesini geçinceye kadar misal yük taşıyan hiç bir geminin boğaza girmesine de müsaade etmiyoruz. Bu kısıtlamalardan da ortadan kalkacağı için öbür gemilerin bu sebepten bekleme müddetleri de ortadan kalkacak ve sonuçta bekleme sorunu ortadan kalkmasıyla birlikte bu tankerlerin İstanbul ve etrafında yaşayan insanların sağlıklı etrafta sürdürülebilir hayat haklarına risk oluşturma konusu da ortadan kalkacaktı.”
Oğuzülgen, “En değerlisi nasıl Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru çizgisinin vana kumandası Ceyhan’da ise Rusya’dan dünya pazarlarına gönderilen petrolün de çıkış noktası Ceyhan olacak. Bu husus Türkiye’nin dünya siyasi sahnesindeki ehemmiyetini bir kat daha artıracaktır” ifadelerini de ekledi.
Öte yandan Karadeniz’i dünyaya bağlayan Türk boğazlarından da kıymetli ölçüde petrol nakliyeciliği yapılıyor. Yılda ortalama 150 milyon ton (3 milyon varil/gün) petrolün taşındığı İstanbul ve Çanakkale boğazları, halk ve etraf sıhhatini tehlikeye atacak muhtemel bir kazanın riskini de üzerinde taşıyor.
Hem Karadeniz’de aynı vakitte Türk boğazlarında tanker yoğunluğunu azaltacak proje ise geçmişte Samsun’dan Ceyhan’a uzanacak petrol boru çizgisi olmuştu. İsmi Trans Anadolu Boru Sınırı Projesi (TAPCO) olarak belirlenen bu sınır ile Karadeniz’e tankerlerle çıkan petrol, Samsun’dan Ceyhan’a aktarılacak ve Türk boğazlarındaki gemi yükü de azaltılacaktı.
552 kilometre uzunluğundaki boru sınırından günde 1,4 milyon varil petrol taşınması planlanmıştı. Rusya işbirliği ile yürütülen projede, İtalyan ENI şirketi de projenin ortağıydı.
Proje birinci evrede Samsun girişli olarak planlansa da sonrasındasında Ordu’nun Ünye ilçesine kaydırıldı. Türkiye’den kamu kurumu BOTAŞ ile başlayan proje, 2005’te özel kesime devredildi. Lakin projede imzalar atılsa da hayata geçirilemedi.
O dönemde BOTAŞ Strateji ve İş Geliştirme Daire Lideri olan Dr. Cenk Pala da bu projenin yürütücülerinden bir tanesiydi.
Dr. Pala, bu projenin kıymetini ve niye hayata geçirilemediğini Sputnik’e anlattı.
Türkiye’nin bypass projesi
bununla birlikte Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi (ANKASAM) Başdanışmanı olan Dr. Cenk Pala, şunları söylemiş oldu:
“Aslında BOTAŞ bünyesinde yıllar evvel Ruslarla birlikte yapılmış gibisi çalışmalar vardı. Boğazlardan bir yılda 55 bin tanker geçiyor. Bunlar epey önemli bir risk. O devirde güç rotasında Türkiye’yi devre dışı bırakacak çeşitli projeler vardı. Türkiye kendi bypass projesini yaratmaya karar verdi ve BOTAŞ’ın bünyesindeki eski çalışmalara bakıldı. BTC projesi tamamlandıktan daha sonra Rusya’yla görüşmeler yapıldı. Burada maksat Karadeniz’e en hayli petrolü çıkartacak Kazakistan’daki Tengiz petrol alanından Rusya’nın Novorossiysk limanına taşınan petrolün boğazlara daha fazla yük getirmemesi için Samsun’dan Ceyhan’a aktarılmasıydı. Aslında Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) ham petrol boru çizgisine paralel ikinci bir çizgi üzere düşünülebilir. Bu proje beraberinde Ceyhan’ı Rotterdam yapacaktı. Ceyhan’da petrol sanayisi oluşsun diye düşünülüyordu. Aslında bu projede Türkiye ve Rusya fazlaca süratli bir biçimde harekete geçebilir ve sınırı kurabilirdi.”
‘İhale BOTAŞ’tan alınıp özel şirkete verildi’
sonrasındasında İtalyan ENI şirketinin de projeye dâhil edildiğini tabir eden Pala, “2004’te 18 ay süren müzakerelere başladık. 2005 Mayıs ayına kadar sürdü. Bu görüşmelerde ENI şirketini, BOTAŞ’ın boru sınırının yüzde 51’inin sahibi bulunmasına ikna ettik. Şirketler de birbirinin onayını aldıktan daha sonra öteki şirketlere pay satabilecekti. İtalyan rekabet hukukuna ters bulunmasına karşın inşaatı BOTAŞ’ın yapmasını kabul ettirdik. Ve beraberinde Türkiye olarak boru çizgisinin hiç boş kalmaması için bir rezerv garantisi de istedik, bunu bile kabul ettiler. Zira epey stratejik bir projeydi. Rusya ile Türkiye’yi tahminen nükleerde işbirliği bile olmadan evvel stratejik ortak haline getirebilecek bir projeydi aslında. Burada tabi hem Karadeniz’in güvenliği açısından bakmak lazım, hem Türk boğazlarının güvenliği açısından birebir vakitte Montrö açısından Türkiye ile Rusya ile birbirine daha hayli yakınlaştıracak bir projeydi. 18 ay sonunda BOTAŞ ve ENI şirketi projeyle ilgili her hususta anlaştılar. Muahedeyi aldık o devirdeki güç bakanına gittik. Bakan, bu toplantıda, ‘Proje yanlışsız bir proje lakin siz yanlış şirketle çalışıyorsunuz. Biz bu projenin devletle yapılması taraftarı değiliz. Özel bir şirkette çalışacaksınız’ dedi. Şirketin ismini de açıkladı. birebir vakitte bütün BOTAŞ takımının 18 ayı boşuna gitmiş oldu” tabirlerini kullandı.
‘Proje rafa kaldırıldı’
Pala, “Rusların gerisinde olduğu bir projede Ruslar devletten devlete alakayı tercih eder. Bu boru çizgisinde BOTAŞ’ın kesinlikle olması gerekiyordu. BOTAŞ’ın altında özel bölüm ile işbirliği olabilirdi” diyerek şunları ekledi:
“Proje özel kesime gitti. ENI’ye BOTAŞ’ın vermeyi kabul etmediği vergi muafiyeti kelamı dahi verdiler. Ona karşın olmadı proje zira iş eninde sonunda özel kesim işine döndüğünde buradan taşınacak petrolü makul bir maliyetle taşıma tarifesinin oluşması gerekiyordu. Montrö Boğazlar Kontratı ile boğazlarımızdan bedavaya geçen tankerler niçin özel şirkete ilişkin bir boru sınırına geçiş fiyatı ödesin ki? Alan özel şirket proje üzerinde bir buçuk yıl çalıştı. Hatta Ceyhan’da bir temel atma merasimi de yaptılar. Ancak olmadı, proje rafa kaldırıldı.”
‘Türkiye’nin stratejik petrol stokları artmış olacaktı’
Cenk Pala, proje hayata geçirilseydi sağlayacağı faydaları ise şöyleki anlattı:
“2005’e kadar bu projeye karar versen daha sonra bir buçuk iki yılda inşa etsen 2007’den itibaren Karadeniz’e yılda 67 milyon ton petrolün çıkışını engellemiş olacaktık. Türk boğazlarının üstüne gelecek en büyük baskı Tengiz-Novorossiysk boru hattındandı. Rusya ile güçte birinci stratejik işbirliğini hayata geçirecektik. Karadeniz’in güvenliği açısından iki ülkenin epeyce daha evvelinde birbiriyle çalışması manasına gelecekti. bir arada dünya pazarlarına tahminen petrol pazarlayacaktık. Kazakistan artık dünyanın en büyük petrol üreticilerinden biri, şu anda BTC ile sonlu bir ölçüde taşınıyor lakin Kazak petrolü için de büyük bir açılım yaratmış olacaktık. Türkiye’nin 90 günlük depolama imkanlarının artması açısından yeni bir kaynak gelmiş olacaktı. Milletlerarası konjonktürden kaynaklı krizler çıktığında biz hem Azerbaycan birebir vakitte Kazakistan petrollerini Türkiye’ye getiren pozisyonda olacaktık. BTC çizgisinden 1 varil petrol almıyoruz ancak tahminen Kazak petrolünü almak ve ithal kaynaklarını ucuza çeşitlendirmek mümkün olabilirdi. Türkiye ithalatının kıymetli bir kısmını bu çizgiler üzerinden karşılayabilir hale gelebilirdi. Natürel en değerlisi Türkiye’nin stratejik petrol stokları artmış olacaktı. Bütün dünya kriz yaşarken Türkiye’nin çalışan bir sınırı olacaktı. Şu anda 3 milyon varil olan Türk boğazlarından petrol geçişi, proje hayata geçirilmediği için 4 buçuk milyon varile de çıkabilir.”
Pala, “Projenin tekrar gündeme gelmesi durumunda projenin BOTAŞ’a verilmesi gerekiyor. Hatta BOTAŞ-TPAO konsorsiyumu birlikte tahminen TPAO’nun Tengiz alanından hisse alması sağlanabilir. Üretim kısmında da bulunursak maliyetleri denetim ederiz. Bu hala stratejik bir proje” diye de ekledi.
‘Türk boğazlarından günlük 5 yahut 6 tanker geçişi ortadan kalkmış olacaktı’
Bahçeşehir Üniversitesi Türk Boğazları Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Saim Oğuzülgen ise proje hayata geçirilseydi bunun Türk boğazlarına sağlayacağı avantajı şu biçimde kıymetlendirdi:
“2005 yılında Türk boğazlarında çift istikametli trafikten tek taraflı trafiğe geçildi. Halihazırda da bu tek taraflı trafik uygulanıyor. Çift taraflı trafik vaktinde da boğazlardan petrol geçişi oluyordu. Kış aylarında 5 yaz aylarında 6 tanker geçişi oluyor. Bence Samsun-Ceyhan boru sınırı değil, Novorossiysk-Samsun-Ceyhan petrol boru çizgisi inşa edildiği vakit bir defa Türk boğazlarından günlük 5 yahut 6 tanker geçişi ortadan kalkmış, bunların getirdiği riskler bertaraf edilmiş olacaktı. Tankerler boğaza girdiği vakit başka trafiğe müsaade edilmiyor, o tanker güneyden yahut kuzeyden İstanbul boğazına girdiği vakit kritik bölge dediğimiz, Kandilli bölgesini geçinceye kadar misal yük taşıyan hiç bir geminin boğaza girmesine de müsaade etmiyoruz. Bu kısıtlamalardan da ortadan kalkacağı için öbür gemilerin bu sebepten bekleme müddetleri de ortadan kalkacak ve sonuçta bekleme sorunu ortadan kalkmasıyla birlikte bu tankerlerin İstanbul ve etrafında yaşayan insanların sağlıklı etrafta sürdürülebilir hayat haklarına risk oluşturma konusu da ortadan kalkacaktı.”
Oğuzülgen, “En değerlisi nasıl Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru çizgisinin vana kumandası Ceyhan’da ise Rusya’dan dünya pazarlarına gönderilen petrolün de çıkış noktası Ceyhan olacak. Bu husus Türkiye’nin dünya siyasi sahnesindeki ehemmiyetini bir kat daha artıracaktır” ifadelerini de ekledi.